In 2015 voegde ik Belarus – dat zien de mensen liever dan de naam Wit-Rusland – toe aan mijn reisbestemmingen in de voormalige Sovjetunie. Deels uit nieuwsgierigheid en fascinatie. Want Belarus, een relatief onopvallend land tussen Polen, de Baltische Staten, Oekraïne en Rusland, had en heeft iets mysterieus. Wat is dat eigenlijk voor land en voor mensen wonen er dacht ik?
Immers, het land werd geleid door Alexander Loekashenko, een beruchte autocraat met als bijnaam ‘de laatste dictator van Europa’? Wat voor mensen leven er in Belarus, die deze hardvochtige leider moeten ondergaan? Aldus toog ik er in april 2015 naartoe voor een eerste kennismaking.
Op dit moment staat Belarus in de mondiale schijnwerpers dankzij een vreedzame en massale opstand tegen het bewind van Loekashenko. Die ontstond nadat hij de verkiezingsuitslag van 9 augustus vervalste en een ongeloofwaardige, enorme overwinning opeiste. Uitdaagster en winnaar van de verkiezingen, Svetlana Tichanovskaja, is ondertussen uitgeweken naar Litouwen in afwachting van het vertrek van Loekashenko.
Wat bovenal opvalt aan deze revolutie is het vreedzame karakter ervan, althans van de zijde van de demonstranten. Ondanks het massale en sadistische optreden van de oproerpolitie, die 6.700 mensen oppakte, is de bevolking vreedzaam blijven protesteren. Met bewonderenswaardige discipline is geen winkel geplunderd, geen uniform beschoten en geen rel gestart.
Of je nu rondrijdt in de hoofdstad Minsk, in één van de andere grotere steden, of over het platteland, het beeld blijft hetzelfde. Overal is het netjes en schoon, met keurig aangeharkte velden, tuinen, parken en meer. En de mensen zelf, zo is me na vijf bezoeken en rondritten door het land wel opgevallen, zijn netjes, beleefd en vriendelijk. De criminaliteitscijfers zijn zeer laag. Een wandelende Belarus stopt midden in de nacht in een lege straat nog voor een rood stoplicht. Kortom, een gedisciplineerd en vredig volk.
Om het land
en haar vreedzame bevolking goed te begrijpen is enige kennis van de
geschiedenis noodzakelijk. Belarus ligt op een ‘breuklijn’ in Europa, tussen oost
en west. Regelmatig was het een Europees strijdtoneel, met grote verwoestingen en
slchtoffers als gevolg. Tot de 18e eeuw waren het vooral Poolse en
Litouwse Rijken die er de dienst uitmaakten. Vanaf de 18e eeuw werd
Rusland de dominante buitenlandse mogendheid in het land.
Napoleon trok door Belarus op weg naar Moskou, en ook tijdens zijn terugtocht.
In Belarus vonden grote veldslagen plaats waaronder de beruchte slag aan de
Berezina in 1812.
Tijdens WO1 voerden Duitsland en Rusland oorlog op het grondgebied van Belarus,
en na de Oktober Revolutie van 1917 in Rusland was het een strijdtoneel tussen
Polen en de Bolsjewieken.
Echter de
meeste wrede periode in de geschiedenis van Belarus – toen onderdeel van de
Sovjetunie – was WO2. Tijdens de bezetting door de Nazi’s werd bijna 25% van de
bevolking uitgemoord. Tenminste 5.295 dorpjes en nederzettingen werden met de
grond gelijkgemaakt, de bewoners uitgemoord, ter vergelding van acties van
Partizanen. Het Monument van Khatyn, één van de dorpen die dit lot onderging,
getuigt van dit wrede lot. Omdat in de 18e eeuw het Joden verboden
werd door Catherina de Grote om zich in een bepaalde straal vanuit Moskou te
vestigen, werden velen van hen verbannen naar gebieden aan de randen van het
Russische Rijk, ook in Belarus. Als gevolg daarvan waren de gevolgen van de
Holocaust desastreus voor Belarus met haar toen der tijd omvangrijke Joodse
bevolking.
Een gebeurtenis met enorme gevolgen voor Belarus was verder de ramp met de
kerncentrale in Chornobyl, net over de grens in Oekraïne. Omdat de wind voor
hen ongunstig stond is het overgrote deel van de radioactiviteit in Belarus
terecht gekomen. Maar liefst 21% van het land van het grondgebied werd
radioactief besmet, vooral in het zuidoosten van het land.
Ondanks deze catastrofe is in augustus 2020 een nieuwe, door Rusland gebouwde
kerncentrale in gebruik genomen. Nabij de grens met Litouwen en niet ver van de
hoofdstad Vilnioes, waar de Litouwers niet erg gelukkig mee zijn.
Met deze
geschiedenis in gedachten, waarbij het land zo vaak strijdtoneel was en de
bevolking de dupe, is het vreedzame karakter van de Belarussen goed te
begrijpen. Deze mensen verlangen naar vrede in hun land. Dat merk je goed
wanneer je er rondrijdt en verblijft in slaperige dorpjes. De gastvrijheid in
de homestays is enorm, waarbij uitgebreide maaltijden van zelf verbouwde
producten worden voorgezet.
Hoe kan het dat de bevolking ‘plotseling’, en zo massaal in actie is gekomen
tegen Loekashenko? Een bevolking die zo apathisch leek en politiek
onverschillig, zich blijkbaar berustend in haar lot. Daarvoor waren nodig,
zoals tegenwoordig veelvuldig beschreven, de combinatie van economische
verslechtering, plus het desastreuse beleid van Loekashenko m.b.t. Covid-19. En
niet te vergeten de opkomst van de toevallige oppostiekandidaat Svetlana
Tichanovskaja, optrekkende samen met twee vrouwelijke strijdmakkers en briljant
campagne voerend.
Maar onmin
onder bevolking was er al langer. Regelmatig sprak ik mensen die klaagden over
de slechte economische toestand en hun ontoereikende inkomen, over de geheime
politie en hun onvrijheden. Maar de meeste mensen hadden het er liever niet
over of durfden niet, en ondergingen hun lot gelaten.
In dit verband ook bijzonder, juist in Oekraïne trof ik mensen die Loekashenko
bewonderden omdat hij Belarus ‘stabiel’ wist te houden, anders dan in het
chaotische Oekraïne.
En nu is dus de geest uit de fles en is de bevolking van Belarus politiek
ontwaakt. De taferelen van het afgelopen weekend in Minsk (en in het hele
land), het vreedzame karakter doen denken een de flowerpower jaren in het
Westen. Een weg terug is er niet meer. Deze mensen hebben de vrijheid gevonden
en zullen haar niet meer laten afnemen. De angst, en ook de apathie zijn
overwonnen, wat ook de uitkomst zal zijn van de volksopstand.
In 2018 reed
ik over landweggetjes in het grensgebied met Litouwen. Plotseling zag ik vier
enorme radars staan, gericht op NAVO-lid Litouwen. Hoewel het er fotogeniek
uitzag besloot ik om maar verder te rijden, en was blij dat mijn huurauto een
Belarus nummerbord had. Hier zou ik niet willen worden opgepakt op
beschuldiging van spionage.
Maar de gedachte speelde wel op dat Belarus deze radars wellicht beter zou
kunnen gebruiken aan de oostgrens met Rusland. Een NAVO-invasie is uitgesloten,
terwijl op het moment van schrijven het hele land – en de wereld – in spanning afwacht of Rusland de
onvermijdelijke aftocht van een belangrijke bondgenoot zonder slag of stoot zal
accepteren.